Ocena cyklu życia (LCA) wyrobów budowlanych, która stanie się obowiązkowa dla producentów zgodnie z nowym rozporządzeniem UE, to fundamentalne narzędzie wspierające transformację sektora w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym. LCA pozwala precyzyjnie określić wpływ środowiskowy produktu na każdym etapie jego „cyklu życia”, począwszy od pozyskania surowców, przez produkcję, dystrybucję i użytkowanie, aż po końcowe unieszkodliwienie.
Dla wyrobów trafiających na rynek ponownie (używanych lub regenerowanych), cykl ten będzie liczony od momentu ich demontażu z obiektów budowlanych. Takie całościowe podejście umożliwi zidentyfikowanie obszarów, w których generowane jest największe obciążenie dla środowiska i klimatu, a tym samym da producentom podstawy do optymalizacji procesów i poprawy ekologicznego profilu produktów.
Komisja Europejska, chcąc ułatwić i ujednolicić obliczenia LCA, zapewni producentom specjalne oprogramowanie zgodne z uznanymi normami w tym zakresie (jak EN 15804). Co istotne, aktualizacje tego programu staną się obowiązkowe po roku od ich publikacji, ale producenci będą mogli z nich korzystać dobrowolnie od razu po udostępnieniu. Dzięki temu zyskają oni precyzyjne dane na temat „środowiskowych kosztów” swoich wyrobów i będą mogli sukcesywnie poprawiać te parametry.
Z kolei użytkownicy końcowi, dzięki upowszechnieniu analiz LCA, otrzymają wiarygodne i porównywalne informacje o poziomie zrównoważenia produktów budowlanych w całym łańcuchu wartości. To z kolei pozwoli im podejmować bardziej świadome, proekologiczne decyzje zakupowe, stymulując rynek w kierunku rozwiązań o mniejszym wpływie na środowisko.
Całościowe ujęcie cyklu życia wyrobów budowlanych w duchu gospodarki cyrkularnej można zobrazować za pomocą poniższego schematu:
Wprowadzenie obowiązkowej oceny LCA przez nowe prawo UE to milowy krok w kierunku realizacji tego cyrkularnego modelu w branży budowlanej. Producenci zyskają silną motywację i precyzyjne narzędzia do optymalizacji środowiskowej swoich produktów, a rynek – impuls do transformacji zgodnej z ideą Europejskiego Zielonego Ładu. W efekcie sektor budowlany ma szansę stać się jednym z filarów neutralnej klimatycznie, zasobooszczędnej gospodarki o obiegu zamkniętym.
2. Wskaźniki środowiskowe w deklaracjach właściwości użytkowych
Kolejnym filarem jest włączenie kluczowych wskaźników środowiskowych do obowiązkowych deklaracji właściwości użytkowych. Obok danych technicznych pojawią się tam informacje na temat szeregu z góry ustalonych charakterystyk środowiskowych wyrobu, wskazanych w załączniku II do rozporządzenia. Będą to m.in.:
a) wpływ na zmianę klimatu, w tym:
- efekt całkowity
- efekt związany z paliwami kopalnymi
- efekt związany z emisjami biogenicznymi
- efekt związany z użytkowaniem gruntów i zmianą tego użytkowania
b) wpływ na warstwę ozonową,
c) potencjał zakwaszenia środowiska,
d) potencjał eutrofizacji, w podziale na:
- eutrofizację wód słodkich
- eutrofizację wód morskich
- eutrofizację lądową
e) potencjał tworzenia ozonu troposferycznego,
f) zużycie zasobów abiotycznych:
- minerałów i metali
- paliw kopalnych
g) zużycie wody,
h) emisję pyłów,
i) emisję promieniowania jonizującego,
j) ekotoksyczność dla wód słodkich,
k) toksyczność dla ludzi:
- efekt rakotwórczy
- efekt inny niż rakotwórczy
l) użytkowanie gruntów i wpływ z tym związany.
Ujęcie tych wszystkich parametrów w deklaracji właściwości użytkowych będzie następować stopniowo:
wskaźniki od a) do d) od razu po wejściu w życie rozporządzenia,
wskaźniki od e) do m) po 4 latach,
wskaźniki od n) do s) po 6 latach.
Ponadto deklaracja będzie musiała zawsze obejmować te zasadnicze charakterystyki środowiskowe, których podawanie Komisja ustali jako obowiązkowe w drodze dodatkowych aktów delegowanych.
3. Środowiskowe progi i klasy efektywności
Kolejnym kluczowym elementem nowego rozporządzenia UE jest wprowadzenie systemu progów i klas efektywności środowiskowej dla wyrobów budowlanych. Rozwiązanie to ma na celu ustanowienie jasnych i obiektywnych kryteriów oceny poziomu zrównoważenia produktów, a przez to stymulowanie konkurencji w zakresie ich ekologiczności.
Zgodnie z przepisami, Komisja Europejska uzyska uprawnienia do określania minimalnych progów środowiskowych, jakie muszą spełniać wyroby, aby mogły być wprowadzane do obrotu na rynku unijnym. Progi te będą de facto wskazywać graniczne, akceptowalne wartości kluczowych wskaźników wpływu produktu na środowisko, takich jak ślad węglowy, zużycie zasobów czy generowanie odpadów. Wyroby niespełniające tych podstawowych wymagań będą stopniowo eliminowane z rynku jako najmniej zrównoważone.
Jednak ambicje rozporządzenia sięgają dalej niż tylko wyeliminowanie „najgorszych” produktów. Przewiduje ono bowiem także stworzenie unijnego systemu klas efektywności środowiskowej, który może być podobny do tego stosowanego obecnie np. dla sprzętu AGD czy oświetlenia czy klasy energetycznej budynków. Wyroby budowlane byłyby wtedy klasyfikowane według skali literowej (np. od A do G), gdzie klasa A oznaczałaby produkty o najwyższej efektywności środowiskowej, a klasa G – o najniższej. Taki czytelny ranking ułatwiłby porównywanie wyrobów pod kątem ich „wpływu na środowisko” i promował wybór rozwiązań najbardziej przyjaznych dla środowiska. Co istotne, kryteria klasyfikacji wyrobów mają być:
- mierzalne
- oparte na konkretnych, policzalnych parametrach, a nie deklaracjach
- oparte na pełnym cyklu życia, uwzględniające wszystkie etapy „cyklu życia” wyrobu od pozyskania surowców po utylizację, a nie tylko sam proces produkcji
- zrozumiałe dla odbiorców, prezentowane w przystępnej, intuicyjnej formie, najlepiej już znanej z innych grup produktów
- uniemożliwiające „przerzucanie” obciążeń” , niwelujące ryzyko poprawy jednego parametru środowiskowego kosztem pogorszenia innych.
Tak zaprojektowany system progów i klas efektywności będzie silnym bodźcem do ” bardziej pro środowiskowej” oferty rynkowej.
Producenci, chcąc utrzymać dostęp do wspólnego rynku, będą zmuszeni eliminować ze swojego portfolio produkty niespełniające minimalnych wymagań. Z kolei chęć uzyskania jak najwyższej klasy efektywności i związanej z nią przewagi marketingowej zmotywuje ich do ciągłego doskonalenia parametrów środowiskowych wyrobów.
Mechanizm ten wprowadzi swego rodzaju ekologiczną konkurencję, w której wygranym będzie środowisko naturalne i świadomi, proekologiczni konsumenci. Ci ostatni zyskają czytelne i wiarygodne narzędzie do identyfikacji i wyboru wyrobów budowlanych o najlepszym profilu zrównoważenia, „nagradzając” swoimi decyzjami zakupowymi liderów transformacji sektora.
Oczywiście, skuteczność tego systemu będzie zależeć od adekwatnego zdefiniowania wartości progowych i kryteriów klasyfikacji dla poszczególnych grup wyrobów. Dużym wyzwaniem będzie uwzględnienie ich różnorodności oraz zapewnienie regularnej aktualizacji wymogów w ślad za postępem technicznym. Niemniej, sama koncepcja wydaje się słuszna i potrzebna jako mechanizm „kija i marchewki” dla ekologicznej reformy branży.
Podsumowując, środowiskowe progi i klasy efektywności mają szansę stać się istotnym game-changerem na unijnym rynku wyrobów budowlanych. Odpowiednio zaprojektowane i wdrożone, powinny skutecznie wyeliminować z obrotu produkty o najgorszych parametrach środowiskowych, promując jednocześnie rozwiązania najbardziej zrównoważone. To z kolei przełoży się na poprawę ogólnego śladu środowiskowego sektora budowlanego i pozwoli mu lepiej wpisać się w politykę Europejskiego Zielonego Ładu.
4. Wymogi ekoprojektowania dla poszczególnych grup wyrobów
Nowe rozporządzenie UE w sprawie wyrobów budowlanych (CPR) daje Komisji Europejskiej uprawnienia do ustanawiania wiążących wymogów dotyczących wyrobów dla poszczególnych ich rodzin lub kategorii (art. 7 ust. 1). Zakres tych wymogów, określony w załączniku III, obejmuje istotne aspekty środowiskowe i związane z gospodarką o obiegu zamkniętym, które są kluczowe dla ekoprojektowania.
Zgodnie z załącznikiem III, wymogi dotyczące wyrobów powinny spełnić przynajmnije jedno z poniżysz wymagań :
- oszczędnego wykorzystania zasobów, w tym stosowania materiałów pochodzących z recyklingu (pkt 1 lit. a-b),
- trwałości wyrobów, w tym ich podatności na demontaż i oceny cyklu życia (pkt 1 lit. d-e),
- możliwości naprawy, ponownego użycia i modernizacji wyrobów (pkt 1 lit. f),
- potencjału recyklingu, w tym możliwości odzyskania materiałów (pkt 1 lit. g-h).
Wymogi te będą dostosowywane do specyfiki poszczególnych grup wyrobów, tak aby optymalnie ukierunkować działania producentów na poprawę profilu środowiskowego ich produktów w całym cyklu życia.
Będzie to z jednej strony motywować do stosowania bardziej zrównoważonych rozwiązań projektowych i produkcyjnych, a z drugiej – dawać konsumentom pewność, że wyroby spełniające te kryteria są faktycznie przyjaźniejsze dla środowiska.
Co istotne, zgodnie z art. 7 ust. 8, wymogi te mają być opracowywane z uwzględnieniem analizy wykonalności technicznej i ekonomicznej, nie powinny powodować nadmiernych obciążeń i mają być wdrażane stopniowo, z poszanowaniem specyfiki poszczególnych sektorów.
Choć nowe CPR nie posługuje się wprost terminem „ekoprojekt”, to poprzez wymogi dotyczące wyrobów (art. 7 i zał. III) tworzy solidne ramy prawne do optymalizacji cyklu życia wyrobów budowlanych pod kątem ich środowiskowej charakterystyki. Odpowiednio zaprojektowane i wdrożone, wymogi te mają szansę realnie stymulować ekoinnowacje i dostarczać rynkowi wiarygodnej informacji o zrównoważeniu wyrobów, wspierając transformację sektora zgodnie z celami Europejskiego Zielonego Ładu.
5. 10 lat dostępności części zamiennych
Jednym z kluczowych elementów nowego rozporządzenia UE jest wprowadzenie obowiązku zapewniania przez producentów dostępności istotnych części zamiennych do wyrobów budowlanych przez okres co najmniej 10 lat od momentu wycofania danego produktu z oferty. To przełomowe rozwiązanie ma na celu wydłużenie cyklu życia wyrobów poprzez poprawę ich trwałości i naprawialności.
Producenci będą musieli zagwarantować, że kluczowe komponenty niezbędne do naprawy i podtrzymania funkcjonalności produktów będą dostępne przez dekadę od zakończenia ich produkcji. Co istotne, części te mają być oferowane odbiorcom w rozsądnym terminie i po rozsądnej cenie. Konkretny wykaz części objętych tym obowiązkiem dla poszczególnych grup wyrobów będzie ustalany przez Komisję Europejską w drodze dodatkowych aktów delegowanych.
Regulacja ta niesie ze sobą szereg korzyści środowiskowych i ekonomicznych. Przede wszystkim umożliwi ona realną, długoterminową eksploatację wyrobów budowlanych zgodnie z pierwotnie założonym okresem użytkowania. Dzięki dostępności części zamiennych uszkodzone lub zużyte elementy będzie można wymienić, przywracając produktom pełną sprawność, zamiast przedwcześnie je wyrzucać i zastępować nowymi.
To z kolei przełoży się na ograniczenie strumienia odpadów oraz zużycia surowców i energii na produkcję.
Wymaganie zapewnienia części zamiennych wpisuje się również doskonale w ideę gospodarki o obiegu zamkniętym, która zakłada maksymalne wydłużenie cyklu życia produktów poprzez ich naprawę, odnowienie i ponowne użycie.
Dzięki temu surowce i materiały pozostają dłużej w obiegu, co zmniejsza presję na środowisko i ogranicza koszty.
Warto zauważyć, że 10-letni obowiązek dostępności części to w wielu przypadkach okres dłuższy niż standardowe gwarancje produktowe. Daje to konsumentom i użytkownikom profesjonalnym większą pewność, że inwestycja w dany wyrób budowlany będzie opłacalna w dłuższej perspektywie czasowej. Zwiększa to także motywację do dbałości o produkty i ich regularnej konserwacji.
Oczywiście realizacja tego obowiązku będzie pewnym wyzwaniem organizacyjnym i finansowym dla producentów. Będą oni musieli odpowiednio zaplanować i zabezpieczyć procesy produkcyjne i logistyczne, aby zagwarantować odpowiedni zapas części na wymagany okres. Niemniej, w szerszym rozrachunku, korzyści płynące z wydłużenia cyklu życia wyrobów i ograniczenia kosztów środowiskowych powinny zrównoważyć te dodatkowe obciążenia.
Podsumowując, 10-letni obowiązek zapewniania części zamiennych to ważny krok w stronę bardziej zrównoważonego i zasobooszczędnego budownictwa. Rozwiązanie to, choć wymagające od producentów, niesie istotne korzyści dla środowiska, gospodarki i samych użytkowników. Wpisuje się ono w szerszą transformację sektora budowlanego w kierunku gospodarki cyrkularnej i stanowi jeden z filarów ekologicznej rewolucji zaprojektowanej w nowym prawie UE.
6. Paszport produktowy – przepis na drugie życie wyrobów
Jednym z kluczowych narzędzi wprowadzanych przez nowe rozporządzenie UE w celu wsparcia transformacji sektora budowlanego w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym jest obowiązkowy paszport produktu. Rozwiązanie to ma na celu dostarczenie wszystkim uczestnikom łańcucha wartości – producentom, dystrybutorom, projektantom, wykonawcom i użytkownikom końcowym – niezbędnych informacji do maksymalizacji potencjału wyrobów budowlanych do pozostawania w obiegu gospodarczym.
Zgodnie z art 75 rozdziału X rozporządzenia, paszport produktu będzie musiał być dostarczany w formie cyfrowej, za pośrednictwem bazy danych produktów o obiegu zamkniętym, i zawierać kluczowe informacje dotyczące cech wyrobu istotnych z punktu widzenia gospodarki cyrkularnej. Wśród tych informacji znajdą się m.in. wskazówki na temat:
- przygotowania wyrobu do ponownego użycia,
- możliwości i sposobów naprawy,
- opcji regeneracji lub odnowienia,
- potencjału i metod recyklingu materiałowego.
Cyfrowy paszport dostarczy także danych o składzie materiałowym produktu, w tym o obecności substancji niebezpiecznych, co ułatwi właściwe postępowanie z nim po zakończeniu pierwotnego cyklu użytkowania.
Paszporty produktowe będą dostępne dla wszystkich zainteresowanych poprzez specjalne kody (np. QR) umieszczane na wyrobach oraz na stronach internetowych producentów. Dzięki temu profesjonaliści branży budowlanej (np. firmy rozbiórkowe, recyklerzy) łatwo uzyskają dostęp do niezbędnej wiedzy na temat możliwości utrzymania wartości materiałów i komponentów budowlanych w obiegu, zamiast kierowania ich na składowiska odpadów.
Co istotne, paszporty produktowe mają być przygotowywane i aktualizowane przez producentów w taki sposób, aby były zrozumiałe i przydatne także dla indywidualnych użytkowników – właścicieli czy najemców budynków. Ma to zachęcić szerokie grono odbiorców do angażowania się w praktyki gospodarki cyrkularnej, np. poprzez naprawianie, odnawianie czy odpowiedzialne pozbywanie się wyrobów budowlanych.
Paszport produktu stanowi zatem swego rodzaju „przepis na drugie (i kolejne) życie” wyrobów budowlanych. Dostarcza on niezbędnej wiedzy do utrzymywania produktów i ich komponentów w obiegu tak długo, jak to możliwe, przy zachowaniu ich wartości użytkowej. W ten sposób rozwiązanie to wspiera kaskadowe i wielokrotne wykorzystanie zasobów, będące fundamentem gospodarki o obiegu zamkniętym.
Warto zauważyć, że koncepcja cyfrowego paszportu produktu wpisuje się w szerszy trend cyfryzacji sektora budowlanego i tworzenia „cyfrowych bliźniaków” obiektów. Dane z paszportów, zintegrowane z narzędziami BIM (Building Information Modeling), mogą w przyszłości znacząco ułatwić projektowanie, wznoszenie i przebudowę budynków w zgodzie z zasadami cyrkularności.
Obowiązkowe paszporty produktowe wprowadzane nowym rozporządzeniem UE to kluczowe narzędzie dostarczania informacji niezbędnych do wdrażania gospodarki cyrkularnej w sektorze budowlanym na szeroką skalę. Odpowiednio zaprojektowane i wypełnione, paszporty mają szansę stać się „instrukcją obsługi” dla utrzymania wartości materiałów budowlanych w kolejnych cyklach użytkowania, przyczyniając się do redukcji śladu środowiskowego branży i realizacji celów Europejskiego Zielonego Ładu.
7. Etykiety środowiskowe – zielone światło dla świadomych wyborów
Ostatnim filarem jest system ekologicznego etykietowania wybranych wyrobów budowlanych.
Zgodnie z art. 22 ust. 9 CPR, Komisja Europejska uzyskuje uprawnienia do ustanawiania, w drodze aktów delegowanych, szczegółowych wymogów dotyczących etykietowania środowiskowego dla poszczególnych rodzin i kategorii wyrobów budowlanych.
Co istotne, system ten będzie kierowany przede wszystkim do produktów powszechnie wybieranych i nabywanych przez konsumentów (np. farby, pokrycia podłogowe, stolarka otworowa), a nie wyrobów czysto profesjonalnych.
Kluczowym założeniem jest, aby etykiety dostarczały wiarygodnej, zrozumiałej i łatwo porównywalnej informacji o poziomie zrównoważenia wyrobów. W tym celu będą one opracowywane w oparciu o obiektywne kryteria oceny cyklu życia (LCA – Life Cycle Assessment), uwzględniające pełen środowiskowy „ślad” produktu – od pozyskania surowców, przez produkcję, dystrybucję i użytkowanie, aż po końcowe zagospodarowanie odpadów..
Taki system oznakowania będzie cennym drogowskazem dla coraz bardziej świadomych ekologicznie użytkowników, którzy chcą wybierać produkty o mniejszym wpływie na środowisko, lecz często nie mają dostępu do wiarygodnych i porównywalnych danych. Etykiety dadzą im klarowne kryterium wyboru „zielonych” wyrobów, pozwalając „nagradzać” proekologicznych producentów swoimi decyzjami zakupowymi.
Z drugiej strony, system ten stanie się silnym bodźcem dla samych producentów do inwestowania w ekoinnowacje i optymalizację środowiskową swojej oferty. Perspektywa uzyskania wysokiej klasy efektywności i związanej z tym przewagi marketingowej zmotywuje ich do zmniejszania śladu węglowego, zużycia zasobów czy generowania odpadów na wszystkich etapach cyklu życia wyrobów.
Co istotne, art. 22 ust. 9 lit. b zaznacza, że etykiety będą stosowane dla wyrobów, których ogólna efektywność środowiskowa nie wykazuje znacznych różnic w zależności od warunków montażu. Chodzi o to, by znakowanie rzetelnie odzwierciedlało faktyczny profil ekologiczny produktu, niezależnie od specyfiki jego instalacji czy połączenia z innymi materiałami..
Podsumowując, nowe rozporządzenie tworzy kompleksowe i ambitne ramy prawne dla ekologicznej transformacji sektora wyrobów budowlanych. Wymusza ona głębokie zmiany na wszystkich etapach cyklu życia produktów i angażuje w ten proces wszystkich uczestników rynku.
Wdrożenie tak szeroko zakrojonych regulacji będzie niewątpliwie dużym wyzwaniem organizacyjnym, technologicznym i kosztowym – szczególnie dla producentów. Jednak korzyści w postaci wkładu budownictwa w realizację Europejskiego Zielonego Ładu wydają się być tego warte. Mamy szansę otrzymać wyroby budowlane nowej generacji – w pełni transparentne środowiskowo, trwałe, nadające się do napraw i recyklingu, a przez to generujące istotnie mniejsze obciążenie dla planety. To zaś przekłada się na bardziej zrównoważone, przyjazne dla klimatu i zdrowia budynki, miasta i społeczności.
Zielona rewolucja w budownictwie nabiera więc realnych kształtów. Teraz wszystko w rękach producentów, projektantów, wykonawców i samych użytkowników. Aby ten ambitny plan się powiódł, potrzeba bowiem nie tylko dobrych regulacji, ale przede wszystkim determinacji i współpracy całego łańcucha wartości.